خطای کلیدی سلطان محمد خوارزمشاه در شوراندن زنبورخانه مغولان

شبانکاره ای بعد از یاد از قدرتمند شدن سلطان محمد خوارزمشاه و تسلط او بر سمرقند و بخارا و ماوراءالنهر، آغاز مشکل را از زمانی می داند که او هوس کرد «مملکت ختا» را بگیرد. پیران آن ناحیه از قدرت پنهان در پشت مرزهای شرقی دولت خوارزشاه خبر داشتند. لشکری انبوه از قراختائیان و پس آن انبوه مغولان. هرچه به او هشدار دادند این هوس را از سر بدر کند سلطان نپذیرفت و بر خواسته خود اصرار کرد. گزارش شبانکاره ای در گفتگویی که میان «پیران» و «سلطان» روی می دهد، و استدلالی که پیران می کنند جالب است. می دانیم که این جدال به قیمت نابودی بخش اعظم شرق اسلام و از جمله ایران منجر شد، و همه مساله به دلیل سماجت بیهوده سلطان محمد خوارزمشاه بود که فریفته قدرت خویش شد. عبارت شبانکاره ای این است:
در آخر عمر چنان مستولى شد که در القاب، او را «سکندر ثانى» نوشتند و به ماوراء النهر شد و شش ماه آنجا بود تا جمله سمرقند و بخارا و ماوراء النهر بدست آمد و هیچ دست بالاى دست خود نمى‏دید. چون دولتش بر فلک سعادت سعادتش بدر گشت اول نقصانى که پیدا شد آن بود که هوس مملکت ختا در سر او افتاد. هرچند پیران‏ کهن با وى گفتند که پادشاهان پیشین هرگز کسى مصلحت ندیده که ختاوختن را بگیرد تو نیز قصد مکن او قبول نکرد و آن زنبور خانه را بشورانید و برفت و غارت کرد و مستخلص شد. و الحق قوم ختا سدى بودند که بر روى لشکر مغول تتار بودند چون آن سد رخنه شد قوم مغول را راه پیدا شد و آن بود که عالم را بگرفتند و همه مملکت سلطان محمد را بر هم زدند. (مجمع الانساب، 2/139).