شاهی در محاصرۀ دین مردان

این روزها به بهانه همزمانی شایعه کشف جسد رضاشاه و نود و دومین سالروز تاجگذاری‌اش، بحث درباره کارنامه بنیانگذار سلسله پهلوی داغ‌تر شده است.

در میان تصاویری که از روزهای آغازین سلطنت رضاشاه بر جای مانده، عکس لحظه سوگند وی در روز ۲۴ آذر ۱۳۰۴ در تکیه دولت تهران که محل تشکیل جلسات مجلس مؤسسان بوده است، از وجه سمبلیک و معنایی پررنگی برخوردار است.

در این عکس تاریخی، رضاشاه در حالی که فقط یک فرد نظامی پشت سر وی ایستاده، در محاصره ۱۶ تن از علما و طلاب برجسته آن دوره قرار دارد؛ به گونه‌ای که ۴ سید و ۴ شیخ در یک سوی شاه و ۴ سید و ۴ شیخ دیگر در سمت دیگر وی ایستاده‌اند تا شاهد نمادین آغاز سلطنت رضاشاه پهلوی و سمبلی از پیوند دین و سیاست باشند.

در میان این شانزده چهره حوزوی، شخصیت‌های مشهوری چون آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی، آیت‌الله سید محمد بهبهانی، میرزا یحیی امام جمعه خویی، میرزا هاشم آشتیانی، شیخ محمدحسین یزدی و شیخ زین‌العابدین رهنما دیده می‌شوند.

آیت‌الله سید محمد بهبهانی (نفر سوم از چپ) در اینجا ۵۰ ساله است. وی که فرزند آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی از رهبران دینی مشروطه بود، تا پایان دوره رضاشاه رابطه خوبی با وی داشت و پس از وی نیز تا اواسط دهه سی ارتباط خوبی با محمدرضا شاه برقرار کرد و از حامیان جدی وی در جریان تلاطم‎های دوره مصدق بود. آیت‌الله کاشانی نیز که در اینجا ۴۳ سال دارد (نفر ششم از راست) بعدها رابطه قوی‌تری با سید محمد بهبهانی پیدا کرد و هر دو در برابر دکتر مصدق صف‌آرایی کردند، همان‌گونه که در این مجلس مؤسسان نیز مصدق از معدود مخالفان سلطنت رضاشاه و نقطه مقابل کاشانی و بهبهانی بود. کاشانی با ۲۰۳۳۷ رأی به عنوان نفر پنجم انتخابات تهران وارد مجلس مؤسسان شده بود. 

میرزا یحیی امام جمعه خویی (نفر پنجم از چپ) از مسن‌ترین علمای حاضر در مجلس مؤسسان اول که در آن زمان ۶۵ ساله بود، از مبارزین دوره مشروطیت شمرده می‌شد و پسرش جمال امامی بعدها در عصر پهلوی دوم جزو مشهورترین نمایندگان متمایل به انگلیس و از رهبران جبهه مخالف مصدق بود. 

دیگر چهره مهم این مجلس و این عکس، آیت‌الله شیخ محمدحسین یزدی (نفر اول از راست) است که مسن‌ترین نماینده مجلس و از همین رو رییس سنی مجلس نیز بود و در ۷۱ سالگی با ۱۹۲۵۸ رأی به نمایندگی از مردم تهران در مجلس خبرگان حضور داشت و به سلطنت رضاشاه رأی مثبت داد. وی پدر دکتر مرتضی یزدی از سران حزب توده و یکی از ۵۳ نفری است که به دستور رضاشاه به دلیل تمایلات کمونیستی زندانی شد.

میرزا هاشم آشتیانی ۵۴ ساله (پدر قوام‌الدوله و عموی مستوفی‌الممالک) و شیخ زین‌العابدین رهنما ( طلبه ۳۱ ساله پشت سر رضاشاه) از دیگر افرادی هستند که هنگام سوگند خوردن رضاشاه در کنار وی ایستاده‌اند.

نقش بسیاری از علما در افزایش قدرت و مشروعیت اجتماعی رضاشاه در اوایل سلطنت وی قابل کتمان نیست، ولی با همه اینها نمی‌توان نتیجه گرفت که آنها زمینه‌ساز فساد سیستماتیک عصر پهلوی اول شده‌اند. هیچ‌کس در سال ۱۳۰۴ نمی‌توانست حدس بزند که رضاشاه چه افکاری در سر دارد و چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد. حتی عده معدودی چون مصدق و تقی‌زاده که به دلیل نگرانی از احتمال استبداد ورزیدن رضاخان به پادشاهی وی رأی ندادند، شخصیت رضاخان در مقام یک نخست‌وزیر را می‌ستودند.

تلگراف‌های تبریکی که علمای بزرگ شیعه از ایران و عراق به رضاشاه فرستادند و حمایت‌های روشنفکران از روی کار آمدن پهلوی نشان از هم‌نوایی اکثر نیروهای فعال و اثرگذار آن دوره برای پایان هرج و مرج و ضعف حکمرانی در ایران داشت.

از محتوای تلگراف‌هایی که علما به رضاشاه به مناسبت آغاز سلطنت وی فرستاده‌اند برمی‌آید که آنها دل‌نگران شخصیت و رفتارهای دینی رضاشاه نبوده‌اند. از جمله آیت‌الله‌العظمی سید ابوالحسن اصفهانی از رضاشاه با عنوان «پادشاه اسلام‌پناه پهلوی» یاد کرده است (حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج۴، ص ۲۱). آقا ضیاء عراقی دیگر مجتهد برجسته نجف امید داشته که رضاشاه در جهت «تشیید ارکان دین مبین اسلام» گام بردارد و نوه صاحب جواهر نیز در تلگراف تبریک خود برای اتصال حکومت رضاشاه به ظهور ولی‌عصر(ع) دعا کرده است.

اینکه رضاشاه چرا با بسیاری از علمای شیعه خصومت کرد، بحث جداگانه‌ای می‌طلبد، اما اینکه چرا حکومتی که وی و پسرش کوشش فراوانی برای کم کردن اختیارات و نفوذ روحانیون و نیز وابسته کردن آنان کرده بودند، با کمترین خون‌ریزی به همین روحانیون تحویل داده شد، پرسش مهمی است که شاید پاسخش را بشود در همین عکس تاریخی پیدا کرد.

🔻راوی؛ گزارشگر فرهنگ، سیاست و اجتماع