جلال‌الدین میرزا و «نامه خسروان»
يكشنبه, ۲۴ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۵۰ ب.ظ
«نامه خسروان» را نمی‌توان جزو منابع عمومی تاریخ قاجاریه دانست ولی از منابع مهم تاریخ اندیشه سیاسی جدید در ایران است. مطالب تاریخی آن ارزش ندارد ولی رویکرد فرهنگی و سیاسی آن مهم است.
جلال‌الدین میرزا پسر پنجاه و هشتم فتحعلی شاه است از هما خانم از طایفه کرد جهان‌بیگلو (جهانبگلو). دختر جمشید بیگ کرد جهانبگلو، نایب میرآخور سلطنتی، بود. در تاریخ عضدی آمده: «هما خانم والده جلال‌الدین میرزا و دو نفر دیگر از خادمان حرم غالباً لباس فرنگی می‌پوشیدند.»
«نامه خسروان» در سه جلد است. جلال‌الدین میرزا در نامه به میرزا فتحعلی آخوندزاده طرح کتاب را در چهار بخش یا چهار جلد پیش‌بینی کرده. جلد اول از «مه‌آبادیان» یا «آبادیان» است، که می‌پنداشت سرآغاز تاریخ ایران باستان است، تا ساسانیان. جلد دوم از طاهریان تا خوارزمیان. جلد سوم از چنگیز خان تا زندیه. جلد چهارم، که نوشته نشد، «باید از این روزگار و از نژاد خود نگارش رود.» جلال‌الدین میرزا می‌نویسد: «در اندیشه‌ام که [در جلد چهارم] چه نگارم، امیدوارم یا کارها دگرگون شود، یا روزگار از ایران ویرانم بیرون افکند که این نامه چهارمین را نیز به راستی و دلخواه بنگارم.» آخوندزاده توصیه می‌کند جلد پنجمی هم اضافه کند در تاریخ «گبرها». روزگار امان نداد و سلطان جلال‌الدین میرزا به بیماری سیفلیس مبتلا و کور شد و سپس در ۴۷ سالگی فوت کرد (۱۲۸۹ ق./ ۱۸۷۲ م.).
به گفته برادر صلبی‌اش ملک ایرج میرزا «بعضی سخنان اهل فرنگستان که در نفوس ضعیفه زود اثر می‌کند در ایشان اثر کرده، از علم قرآن و حدیث بکلی بیگانه بود. زود از جاده شریعت منحرف گشته یک باره دین و آئین و شریعت از دست داده رفته‌رفته خود را از نظر کیمیااثر پادشاه انداخت.»
بعدها، در حوالی ۱۳۱۹ ق./ ۱۹۰۱ م. خانصاحب محمد ملک‌الکتاب شیرازی سه جلد «نامه خسروان» را در بمبئی تجدید چاپ کرد و جلد چهارمی نوشته خود بر آن افزود که تاریخ قاجاریه را اواسط دوران مظفرالدین شاه می‌رساند.
جلال‌الدین میرزا، به دلیل جایگاهش بعنوان پسر فتحعلی شاه، «استاد اعظم» لژ معروف به «فراموشخانه ملکم» بود. محیط طباطبایی او را «مرجع صوری» فراموشخانه می‌خواند که تعبیر درستی است. گردانندگان فراموشخانه کسان دیگر بودند.
درباره نویسنده واقعی «نامه خسروان» تردید بوده است. مرحوم عبدالحسین نوایی کتاب را کار جلال‌الدین میرزا می‌داند با همکاری امامقلی خان زند. ولی میرزا ابوالفضل گلپایگانی، که کارمند تجارتخانه مانکجی لیمجی هاتریا و از نزدیکان مانکجی بود، و از بابی‌هایی که در ترور اول ناصرالدین شاه استنطاق شد و بعدها از فضلای بهائیت شد و بهائیان او را «ابوالفضایل» می‌نامند و واقعاً باسوادترین بهائیان است، نویسنده «نامه خسروان» را شیخ علی یزدی معرفی کرده. گلپایگانی می‌نویسد:
«نامه خسروان نگاشته اوست که به نام جلال‌الدین میرزا خنیده گشته [= معروف شده] و به خواستاری روزگار، که پیشنهاد بزرگان وارونه‌کاری است، به نام گوینده‌اش چاپ نشده.» و این شیخ علی یزدی در دستگاه انگلیسی‌ها به شغل منشی‌گری اشتغال داشته و «اکنون خود بزرگ نگارنده دفترخانه فرستادگان انگلستان است و کارگزار وخشوری [سفارتخانه] ایشان.»
RF:https://telegram.me/abdollahshahbazi/3168
جلالدین میرزا تاثیر به سزایی بر یکی از نقاشان دربار فتحعلی شاه داشته بطوریکه فرزند این نقاش بشدت علاقه مند آمیزه های جلالدین شده بود.
پس از مرگ جلالدین این نقاش که بشدت ترسیده بود که نکند پسرش بدست روحانیون به جرم بی دینی کشته شود به همراه خانواده به مازندران عزیمت کرد ولی پس از اسکان در یک روستا، یکی از روحانیون به موضوع پی برده بود و فتوی قتل او را صادر کرد. چهار نفر از معتمدین محل او را به روش قرار دادن دیک دال روی سینه اش به قتل رساندند. و از پدرش جریمه سنگینی هم اخذ نمودند.