آنچه گذشت و آنچه لازم است

مخارج دولت بریتانیا در ایران پیش و پس از کودتا:
این مخارج از طریق بانک شاهی پرداخت می‌شد.طبق اسناد بانک شاهی،ازآوریل۱۹۱۹تا مارس ۱۹۲۰ (سال ۱۲۹۷ ش) مخارج دولت بریتانیا در ایران ۱۴۳ میلیون قران بود که ۲۹ درصد آن بابت کمک به دولت ایران پرداخت می‌شد، ۶۵ درصد هزینه‌های نظامی بریتانیا در ایران بود و ۶ درصد هزینه‌های دیپلماتیک.
در اوّلین ماه‌های پس از کودتای ۱۲۹۹، یعنی از آوریل تا سپتامبر ۱۹۲۱، کل مخارج دولت بریتانیا در ایران به ۱۶ میلیون قران کاهش یافت که از این مبلغ هیچ پرداختی به دولت ایران صورت نگرفت، ۹۲ درصد آن هزینه‌های نظامی و ۸ درصد آن هزینه‌های دیپلماتیک بود.
بنابراین، اهمیت کودتا در کاهش فشار مالی بر دولت بریتانیا روشن می‌شود.
ابوالحسن ابتهاج، کارمند بانک شاهی، در خاطراتش از مخالفت مک‌موری، رئیس بانک شاهی در ایران، با قرارداد ۱۹۱۹ سخن گفته است. خاطرات ابتهاج صص ۲۹-۳۰.
مک‌موری در دوران جنگ اول جهانی ریاست شعبه بانک شاهی در همدان را به دست داشت و چنانچه می‌دانیم رضا خان در این زمان در فوج قزاق همدان خدمت می‌کرد. بنوشته جونز، ستاد کار ژنرال دانسترویل در خانه مک‌موری مستقر بود و دانسترویل در خاطرات خود، این خانه را «کانون میهمان‌نوازی و همه نوع اخبار سیاسی» خوانده است. مک‌موری پس از پایان جنگ، به خاطر خدماتش به دولت بریتانیا به دریافت «نشان امپراتوری بریتانیا» نائل شد.
جونز می‌نویسد: «مک‌موری، برغم تلاش‌های وزارت خارجه [لرد کِرزُن]، توانست رابطه تجاری و اجتماعی خوبی با رضا خان برقرار کند. در سال ۱۹۲۳ که رضا خان وزیر جنگ بود، وی اداره تمامی امور مالی وزارتخانه خود را به بانک شاهی تفویض کرده بود. و در اوایل سال ۱۹۲۵، که رضا خان رئیس‌الوزرا بود، همه می‌دانستند که او عادت دارد با مک‌موری و همسرش شام بخورد.»
جونز، که کتابش تاریخ رسمی بانک شاهی است و بر اساس اسناد این بانک نوشته شده، «اوج نمادین» رابطه رضا خان و بانک شاهی را در مراسم تاجگذاری وی می‌داند. در زمان این مراسم، که در آخر آوریل و اول مه ۱۹۲۶ برگزار شد، دفتر مرکزی بانک شاهی چراغانی شد و به این مناسبت ضیافت داده شد. چند ماه قبل مک‌موری ایران را ترک کرده و ویلکینسون ریاست بانک شاهی در ایران را به دست گرفته بود. وی تنها فرد غیردیپلماتی بود که به مراسم تاجگذاری دعوت شد در حالی که حتی میلسپو نیز دعوت نشده بود. وی در زمان ورود به کاخ مورد استقبال نخست‌وزیر و وزرا قرار گرفت و همه از او به خاطر چراغانی و ضیافت در دفتر بانک تشکر کردند.
* می دانیم که  جنگ جهانی او در سال 1918 به اتمام رسید . انگلیسی ها برای جبهه خاورمیانه ای خود از سال 1915 نیروهای زیادی را به منطقه اعزام نموده بودند  .  البته  آنان تلاش داشتند با درگیر نمودن مطامع و  اهداف مشترک  اهالی منطقه  هم از هزینه های خود کاسته و هم پیروزی را دست یافتنی تر کنند . به همین جهت بود که به شوراندن اعراب به ریاست شریف حسین و پسرانش پرداختند .  مواردی را که جناب شهبازی عنایت نمودند کاملا صحیح است ، ولی عنایت داشته باشید این هزینه تابع شرایط جنگ اول و نیز ادامه درگیری در منطقه بود . هزینه های انگلیس در ایران  در چند سال آخر جنگ اول در ایران  رشد یافت و این امر ارتباطی به هیچ سلسله ای نداشت  . درگیری با عثمانی ها در خاک ایران و نیز پس از آن مقابله با ارتش سرخ   اقتضای داشتن نیروی نظامی بیشتری را داشت . طبیعی است  اقتصاد پس از جنگ انگلیس توان  تحمل هزینه های سرسام آور را نداشته  و مطالبه عمومی و نیز واقیعیت های  مالی اقتضای کاهش آن را داشت .  خارج کردن نیروهای نظامی  نتیجه طبیعی پس از اتمام جنگ  و موج اول حمایت ناکام از روس های سفید بود .  اگر کودتا نیزر رخ نمی داد   انگلیسی ها نیروهای خود را با اخذ تتضمینات دیگر از ایران خارج نموده و هزینه هایشان کاهش می یافت
غیر از آن دو میلیون پوند وام، که یک میلیون با لندن بود و یک میلیون با حکومت هند بریتانیا، اجرای قرارداد ۱۹۱۹ سالی ۳۰ میلیون پوند استرلینگ هزینه جدید بر بریتانیا تحمیل می‌کرد آن هم در زمانی که دولت بریتانیا به دلیل بحران ژرف مالی و اقتصادی پس از جنگ مجبور به کاهش حدود ۸۶ میلیون پوند از بودجه وزارتخانه های خود شده بود.
از نامه دیوید لویدجرج (نخست‌وزیر) به وینستون چرچیل (وزیر جنگ):
«من از شما خواهش می‌کنم کاری نکنید که مردم این کشور به علت تنفر از اصول بلشویسم دست به اقدامات جنون‌آمیزی بزنند. یک جنگ تهاجمی پرهزینه علیه روسیه سبب تقویت بلشویسم در روسیه و پیدایش بلشویسم در داخل [بریتانیا] می‌شود. ما نمی‌توانیم بار سنگین این امر را تحمل کنیم. چمبرلین [وزیر دارایی] به من گفت که مالیات‌های طاقت‌فرسای کنونی حتی در شرایط صلح خردکننده است تا چه رسد به اینکه ما به جنگ علیه قاره‌ای چون روسیه مبادرت ورزیم. این اقدام کشور ما را مستقیما به ورشکستگی و بلشویسم می‌کشاند.»

منبع:کانال ممالک محروسه/استاد عبدالله شهبازی