مورگان شوستر

شوستر در 1877 میلادی در واشنگتن به دنیا آمد و در مدرسه عالی مرکزی همین شهر به تحصیل رشته حقوق پرداخت. او در 19 سالگی به عنوان منشی و تندنویس اداره لشگری ایالات متحده آمریکا از خود چهره ای برجای نهاد که پس از مدتی کوتاه به عضویت هیاتی درآمد که برتخلیه کوبا از قشون اسپانیا نظارت میکرد

.

این سوابق و تجربه سبب شد که در 29 سالگی به سال 1906 میلادی مدیریت اداره گمرگ فیلیپین را به بسپارند تا به سه وظیفه عمده در آن منطقه همت گمارد: تجدیدنظر در تعرفه گمرکی، تجدید تشکیلات اداره گمرکات و اداره امور مهاجرین.

شوستر در 1290 شمسی 5 سال پس از انقلاب مشروطیت و 9 سال پیش از کودتای رضاخان به ایران آمد تا در 35 سالگی خزانه داری کل را در ایران بر عهده گیرد. او پیش از آنکه آمریکا را به قصد ایران ترک کند، کتاب انقلاب مشروطه "ادوارد براون" را خوانده و سخت تحت تاثیر آراء و نظرات براون قرار گرفت. مورگان شوستر در جهت گیری های سیاسی به حزب دموکرات گرایش بسیار داشت و مشروطه ایرانی را به دیده مثبت می نگریست.

او پیش از آنکه به ایران اعزام شود، در میانه راه در شهر استامبول با سید حسن تقی زاده یکی از اعضای دموکرات مجلس اول ملاقات کرد و پیش از آن تحت تاثیر بیانات علیقلی نبیل الدوله کاردار سفارت ایران در واشنگتن قرار گرفت.

مورگان شوستر علاوه بر چهار معاون و 14 کارمند آمریکایی در ایران دو معاون ایرانی نیز داشت که در کار مالیه و حسابرسی ها به او یاری می رساندند. ورود شوستر به تهران در روز 12 جمادی الاول 1329 صورت گرفت. این آمریکایی از همان روز اول شروع به مطالعه اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی و حتی اجتماعی و شناخت رجال و دولتمردان ایرانی کرد.

 شوستردر محل کار خود در پارک اتابک تهران

در ابتدای ورود شوستر، موضوع استقراض 1250000 پوندی از بانک شاهی مطرح شد و به تصویب رسید. بلژیکی ها که گمرکات ایران را در دست داشتند، با کمک رجال طرفدار روسیه سعی داشتند مبلغ مورد نظر را در اختیار خود بگیرند. شوستر وضع مالی وخیم ایران را به کابینه توضیح داد و آنان را متقاعد کرد که وجه استقراض بایستی قانونا در اختیار خزانه دار (یعنی شوستر) باشد. دولت نیز او را تایید کره، و بدین ترتیب روس ها و بلژیکی های طرفدار روسیه، اولین ضرب شصت شوستر را دریافت کردند.

روزی که ویلیام مورگان شوستر، خزانه را تحویل می گرفت فقط حواله 600 هزار تومان موجودی در خزانه بود. تنها محاسبات عددی در خزانه نبود که مورگان شوستر را از ادامه اصلاحات اقتصادی بازمی داشت. بلکه باور ذهنی ایرانیان نیز بر این امر دامن می زد، آنان با همین باور هر کوششی در راه اصلاحات را در نطفه خفه کرده و امید برای آینده بهتر را تیره و تاریک می دیدند.

مخالفت انگلیس و روس با اقدامات شوستر

ورود این آمریکایی و دستیارانش چه برای انگلیسی ها و چه روس ها و چه بسیاری از افراد ایرانی که به ولخرجی و دزدی از اموال دولتی عادت پیدا کرده بودند و پاسخگوی مرجعی نبودند ناراحت کننده بود و بنابراین پس از چندی همه این گروه ها بنای مخالفت با او را گذاشتند.

اکتشاف نفت در جنوب ایران توسط انگلیسی‌ها ـ خرداد 1287ـ و استقرار تأسیسات نفتی در این مناطق و مهمتر از آن مشارکت دولت انگلیس در شرکت نفت ایران و انگلیس، رویدادهائی بودند که دولت انگلستان را واداشت تا مناطق جنوبی کشور را از قلمرو طرحهای اقتصادی مورگان شوستر خارج سازد. حمایت انگلیس از جایگاه شیخ خزعل در خوزستان و تشویق وی به جدا کردن این منطقه از دایره نفوذ دولت مرکزی با همین هدف صورت گرفت.

یکی از دلائل ناخشنودی انگلیسی‌ها و روسها از مورگان شوستر اقدامات وی در افشاء سواستفاده‌های آنان از قرارداد 1907 بود. در شرائطی که آنان در قرارداد یادشده احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را مورد تأکید قرار داده بودند ولی عملاً در قلمرو تحت نفوذ خود در شمال و جنوب ایران مانع اجرای طرحهای اقتصادی دولت می‌شدند.

آنان هر طرح اقتصادی یا سیاسی در قلمرو تصریح شده در پیمان 1907 میلادی را گامی در جهت نقض این پیمان می‌دانستند. مهمترین وجه پیمان یادشده تقسیم ایران به سه منطقه شمالی تحت نفوذ روسها، جنوبی تحت نفوذ انگلیسی‌ها و مرکزی تحت نفوذ دولت ایران بود. آنها حتی با نیروهای «ژاندارمری خزانه» که ابزار دست مورگان شوستر برای اخذ مالیات بود، مقاومت می کردند و در برابر آنها جبهه می‌گرفتند و یا به رویاروئی و خلع سلاح آنها می‌پرداختند.

طی مدت زمانی که مورگان شوستر در ایران فعالیت می‌کرد، روسیه و انگلیس که هیچ سهمی برای رقیب سوم قائل نبودند، دائماً نقش بازدارندگی در مسیر اقدامات وی ایفا می‌کردند. آنها به‌عنوان دو قدرت رقیب، در پس اقدامات مورگان شوستر، اراده آمریکا برای ورود به عرصه اقتصادی و سیاسی ایران را می‌دیدند. با این همه شوستر با زیرکی تمام تلاش کرده بود تا به نوعی حمایت انگلیس را جلب کند و روسها را در مواضعشان، تنها و منزوی بسازد.

مجلس هواخواه شوستر و اقداماتش بود و از او حمایت می کرد. بهترین نمونه این حمایت ها "اختیارات قانونی 234 جوزا 1290" بود که از طرف مجلس به او داده شد و می توان گفت از آن روز نطفه تشکیل یک وزارت دارایی به سبک امروزی و طبق اصول صحیح بسته شد. جالب اینجا بود که هر دو حزب مخالف یکدیگر (اعتدالی و دموکرات) نیز ابتدا از شوستر حمایت می کردند. ناصرالملک نایب السلطنه نیز ابتدا از شوستر حمایت می کرد. شاید به این دلیل که اولا اصلاح امور مالی کشور مدت ها به تعویق افتاده بود و هیچ کس از این وضع وخیم سودی نمی برد جز روس ها و انگلیسی ها و ثانیا اینکه او طبق قراری، هیات آمریکایی را با انگلیسی ها نزدیک کرده و دست روس ها را برای همیشه قطع کرده بود.

اقدامات اساسی

از جمله اقدامات اصلی و عمده کارهای مورگان شوستر را می توان در سه حوزه خلاصه کرد:

1- اداره وصول عایدات و مالیات های دولت از هر قبیل که باشند.

2- اداره کنترل مصارف و محاسبه آن

3- اداره مربوط به امور صرافی، ضرابخانه و مبادله وجوهات قرضه، تنزیل، استهلاک آن و غیره

از سوی دیگر شوستر برای وصول مالیات ها از ولایات، طرح منسجمی را پی ریزی کرد:

1- تشکیل خزانه ای کوچک در مرکز هر ولایت به ریاست یک مامور آمریکایی یا اروپایی

2- تعیین یک هیات سیار نظارت و تفتیش، به سرپرستی یک اروپایی و همراهی چند دستیار ایرانی

3- تشکیل نیروی نظامی (ژاندارمری) خزانه به فرماندهی یک صاحب منصب اروپایی برای کمک به وصول مالیات به وسیله خزانه دار هر ایالات.

این خزانه داری ایالتی مضاف بر وصول مالیات و ارسال آن به خزانه داری کل، موظف به گردآوری اطلاعاتی درباره محل های اخذ مالیات، سرشماری نفوس، برآورد میزان محصولات و سطح بالفعل و بالقوه محصولات کشاورزی و صنعتی منطقه تحت اختیارشان بودند.

شوستر و همسرش در تهران

پایان کار شوستر

چرخش معادلات سیاسی و اتفاقات ناگوار و غیر مترقبه که شاید در طی هر دهه هرکدام از آنها یک بار صورت می گرفت، باعث شد که شوستر به سرعت به حاشیه کشانده شود، قتل علاء الدوله و ترور نافرجام مشیرالسلطنه به دستور بیرم خان ارمنی رئیس نظمیه که از شائبه توطئه پردازی شوستر خبر می داد، حمله محمد علی میرزا و شکست او و برادرانش شعاع السلطنه و سالار الدوله به تدریج ابرهای طوفان زایی برای شوستر به بار آورد.

شیخ محمد خیابانی از جناح دموکرات ها از مجلس دوم مورگان شوستر را "نه یک آمریکایی که اصلاح مالیه ایران" دانست. در آخرین جلسه رسمی مجلس دوم همچنین هشترودی، دهخوارقانی، سلیمان میرزا، متین السلطنه و حاج عزالملک نیز در حمایت از شوستر سخن گفتند.

شوستر درصدد بود که اموال شعاع‌السلطنه در ایران را توقیف کند ولی روسیه که پشتیبان شعاع‌السلطنه بود با این کار مخالفت کرد. دولت روسیه که از آغاز با آمدن شوستر مخالف بود در این مورد به دولت ایران اولتیماتوم (اولتیماتوم روسیه) داد و از دولت ایران خواست تا تعهد دهد که از این پس بدون توافق با سفارت‌های روس و انگلیس دست به چنین اقداماتی نزنند.

مجلس شورای ملی ایران زیر بار این اولتیماتوم نرفت. نیروهای روس در جواب تبریز و زنجان و رشت را اشغال کردند. مجلس شورای ملی همچنان به مخالفت ادامه داد و مردم نیز مخالف تسلیم شدن بودند. روسیه برای به اجرا درآوردن اولتیماتوم حرم امام رضا در مشهد را به توپ بستند. آنها همچنین در شهرهای اشغال شده فجایعی مرتکب شدند و عده‌ای از اهالی را کشتند. ناصرالملک که نایب‌السلطنه بود با استفاده از حق پادشاه مجلس را واداشت تا در این مورد اختیارات خود را به کمیسیونی که برای این کار ترتیب داده شده بود واگذارد. این کمیسیون شرایطی را که روسیه طلب کرده بود پذیرفت و شوستر را اخراج کرد.

شوستر و همسرش هنگام ترک تهران

حکم انفصال مورگان شوستر از خزانه‌داری کل ایران، شب کریسمس سال ۱۹۱۱ به وی ابلاغ شد و شوستر در اوایل سال ۱۹۱۲ ایران را ترک گفت. مورگان شوستر خاطرات مأموریت خود را در ایران در کتابی تحت عنوان اختناق ایران به رشته تحریر درآورده است.
عارف قزوینی، شاعر ملی‌گرا و مشروطه خواه قطعه‌ای در این باره سرود:
           ننگ آن خانه که مهمان ز سر خوان برود         جان نثارش کن و مگذار که مهمان برود
           گر رود شوستر از ایران، رود ایران بر باد         ای جوانان مگذارید که ایران برود

در 26 دسامبر 1911 محرم 1330 شوستر با تقدیم نامه ای انفصال خود را از خدمت اعلام کرد. متن نامه به این شرح بود:

" جدا با افتخار اظهار این مطلب را حاصل می کنم که در خصوص اختتام مدت قرارداد اینجانب با دولت ایران و انفصال از شغل خزانه داریم اطلاع داده بودید، بعد از تعیین مرتبه و مشاغل چهارده نفر آمریکایی مددکار و معاونینم که در آن خصوص اظهار شده بود که در مراسله دیگر از طرف هیات محترم معین خواهد شد، بالفعل شغل آینده معاونین آمریکاییم بزرگ ترین خیال لازم و مهم من است."

شوستر پس از اینکه در بهمن ۱۲۹۰ ایران را ترک کرد به آمریکا بازگشت و در کتابی بنام اختناق ایران شرح مفصل این ماجرا و تجربه خود در ایران را  نوشت:
فرار ایرانیان از پرداخت مالیات، برای آنان بصورت یک عادت درآمده است و مجبور ساختنشان به ترک این عادت آسان نخواهد بود و تا مسئله مالیات‌گیری دقیق در ایران حل نشود و در این مورد دقت لازم به عمل نیاید هیچ‌یک از مشکلات این کشور برطرف نخواهد شد. قدرت دولت‌ها از مالیات رونق می‌گیرد همان‌طور که در بررسی تاریخ ملل، اضمحلال زمامداری‌ها نیز با مالیات مرتبط بوده. 

              

واکنش کمیته مجازات به اخراج شوستر
کمیته مجازات که متشکل از عده‌ای وطن پرست افراطی بود در یکی از بیانیه‌ها با اشاره به اخراج مورگان شوستر، این کار را محکوم و آن را دسیسه وطن فروشان دانست.
در این بیانیه آمده است:
… چه کنیم که دست خارجی و طمع مال، یک عده مردمی را که خواهی نخواهی هم وطن ما هستند بدبخت و ننگین نمود و بدبختانه اصرار می‌کنند که بدبخت‌تر بشوند. بالجمله (شوستر) رفت، یک مستشار وظیفه شناسی را که با یک روح پاک و نیت مقدس در صدد ایفای مأموریت بود از ایران بیرون کردند، هنوز از خاطره‌ها فراموش نشده که بیرون کنندگان شوستر با چه قدرت غیرمحدودی یک نفر دیگر را به نام (مرنار) در مسند خزانه‌داری برقرار و با اختیارات مطلقه مقدرات ایران را به عهده او محول داشتند. مرنار که بود(؟) متعاقب او چه کردند(؟) از موضوع خارج و مقصود ما منتخب الدوله است که صرف نظر از تاریخ گذشته او می‌خواهیم بگوییم این آدم چه کرد و این حوادث در وجود او چه اثری تولید کرد! …

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی

جهت مطالعه بیشتررجوع شود به:

– یلقانی، رامین: مورگان شوستر و ناصرالملک: کتاب هفته، شماره ۶۹۳

– یوسف، مجید: اختناق از درون-اصلاح از بیرون، مجله دنیای اقتصاد، شماره ۱

– مدرسی، علی: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، آذر ۱۳۶۶، ج اول، ص ۸۹